સમાસ એટલે શું?

અહી આર્ટીકલમાં ગુજરાતી વ્યાકરણના વિષય સમાસ એટલે શું? વિશે માહિતી આપી છે. આ ઉપરાંત તમે આ માહિતી PDF સ્વરૂપે ડાઉનલોડ પણ કરી શકો છો. જેની લિન્ક પોસ્ટની નીચે આપેલી છે.

સમાસ એટલે શું?

સમાસ શબ્દ ‘સમ્‌’ અને ‘આસ’ નો બનેલો છે.

જ્યાં,  સમ્‌ એટલે સાથે અને આસ એટલે બેસવું.

જુદા જુદા અર્થવાળા બે કે તેથી વધુ શબ્દો જોડાઈને એક. નવો શબ્દ બને છે જેને સમાસ કહેવામાં આવે છે.

બે કે બે થી વધુ શબ્દોનો એક જ શબ્દમાં સમાવેશ થતો હોય તો તેને સમાસ કહેવામાં આવે છે. જેમકે ઉદાહરણ તરીકે ‘રાજાનો અને મહેલ’ એ બંને શબ્દ ને જોડી ને આપણે ‘રાજમહેલ’ શબ્દ બનાવીએ છીએ તો તેને સમાસ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

બન્ને પદો મળીને બનેલા પદને સમસ્તપદ અથવા સામાસિકપદ કહેવાય છે.

સામાસિક પદમાં જ્યારે બે પદો હોય ત્યારે પહેલા પદને પૂર્વપદ અને બીજા પદને ઉત્તરપદ કહે છે. સામાસિક પદના પ્રથમ પદને પૂર્વપદ બીજા પદને મધ્યમ પદ અને ત્રીજા પદને ઉત્તરપદ તરીકે ઓળખવાનામાં આવે છે. આ પદોનો વાક્ય સાથેનો સબંધઃરસ્પષ્ટ થાય એ રીતે છુટા પાડવાની પ્રક્રિયાને વિગ્રહ કહેવાય છે.

સમાસના પ્રકારો

પદના આધારે સમાસના મુખ્ય ત્રણ પ્રકારો પાડવાંમાં છે, જે નીચે મુજબ છે.

• એકપદ પ્રધાન સમાસ
• સર્વપદ પ્રધાન સમાસ
• અન્યપદ પ્રધાન સમાસ

એકપદ પ્રધાન સમાસ

જે સમાસનું એકપદ પ્રધાન હોય અને બીજુ પદ તેને આધીન રહેતુ હોય તેવા સમાસને એકપદ પ્રધાન સમાસ કહેવાય.

અહી એકપદ પ્રધાન સમાસના પદના આધારે ચાર પ્રકાર પાડવામાં આવ્યા છે.

• • તત્પુરૂષ સમાસ
  • કર્મધારય સમાસ
  • દ્વિગુ સમાસ
  • મધ્યમપદલોપી સમાસ

• તત્પુરૂષ સમાસ

આ સમાસ એકપદ પ્રધાન સમાસ છે જેમાં પૂર્વપદ ગૌણ અને ઉતરપદ પ્રધાન હોય છે. જ્યારે સમાસના બંને પદો વિભક્તિ ના પ્રયત્નોમાં થી છુટા પાડે ત્યારે તત્પુરુષ સમાસ બને છે.

આ સમાસનો વિગ્રહ એ ને, થી, માં, નો, ની, નું, નાં, વડે, માટે જેવા પ્રત્યયોથી છુટા પાડવામાં આવે. તે સિવાય જે શબ્દનો અર્થ નકારમાં આવતો હોય જેમ કે અભેદ, અનશન, અણગમો, નવસ્ત્ર જેવા શબ્દોનો સમાવેશ પણ તત્પુરુષ સમાસમાં થાય છે.

• • તત્પુરુષ સમાસના ઉદાહરણ

    • પ્રેમવશ માનવસર્જિત વાતાવરણ
    • સ્વાધીન વરમાળા દેશબંધુ
    • આવકારપત્ર યુદ્ધસજ્જ બજારભાવ
    • કૃપાપાત્ર યજ્ઞવેદી વાહનવહ્રાર
    • દયાપાત્ર શયનગૃહ જળધારા
    • વિદ્યાર્થીપ્રિય આશ્રયસ્થાન દેશભક્તિ
    • મુખપાઠ દેશપ્રીતિ રાજ્યસત્તા
    • હેતભર્યા ત્રનણમુક્ત નગરજનો
    • આશાસભર [ચેતામુંક્ત નર્મદાકાંઠે
    • હરખઘેલા ગર્ભશ્રીમંત વનવાસ
    • યોગયુક્ત વનમાળી લોકપ્રિય
    • મંત્રમુગ્ધ ગદાપ્રહાર લયલી
    • જન્મજાત રાજમહેલ વાણીસૂરો
    • સ્નેહાંધીન જીલ્લાપ્રમુખ સ્વર્ગવાસ
    • યુધિષ્ઠિર ધ્યાનમગ

• કર્મધારાય સમાસ

જે સમાસના બંને પદો વિશેષણ-વિશેષ્ય સબંધથી જોડાયેલાં હોય તેને કર્મધારાય સમાસ કહે છે. એટલે કે કર્મધારાય સમાસનું પૂર્વપદ વિશેષણ અને ઉત્તરપદ વિશેષ્ય હોય છે. કર્મધારાય સમાસનું પ્રથમપદ વિશેષણ દર્શાવે છે. આ સમાસ એક પદપ્રધાન છે.

• • કર્મધારાય સમાસના ઉદાહરણ

ઉપમાન – ઉપમેય સંબંધવાળા કર્મઘારય

• • • સંસારસાગર જીવનખેડ
    • શોકસાગર જ્ઞાનસાગર
    • આશાવેલ વિચારવાણી
    • દેહલતા હૈયાસગડી
    • ભક્તિપદારથ કાવ્યમૃત
    • અહમબોજ મનોરથ

ઉપમાન – સાધારણ ધર્મવાળા કર્મધારય

• • • કાજળકાળું ઘનશ્યામ
    • ચંદ્રમુખ કાગળકાયા
    • પાણીપોચા સિંહપુરૂષ
    • સૂર્યદેવ ચાંદામામા
    • મેહુલકાકા દરિયાદેવ
    • ભીખાશેઠ ઘોઘાબાપા
    • યજમાન અમથીકાકી

• દ્વિગુ સમાસ

જ્યારે સમાસના બંને પદોનો વિગ્રહ કરતી વખતે સમૂહનો ભાવ દર્શાવે ત્યારે દ્વિગુ સમાસ કહેવાય. સમાસનું પ્રથમ પદ સંખ્યાવાચક વિશેષણ હોય છે. એટલે કે પ્રથમ પદ સંખ્યા દર્શાવતું હોય છે.

• • દ્વિગુ સમાસના ઉદાહરણ

    • ચોઘડિયું ત્રિભુવન સપ્તાહ
    • પંચવટી સપ્તપદી પંચાગ્નિ
    • પખવાડિયું સહસ્ત્રલિંગ ષટપદ
    • પંચપાત્ર ત્રિગુણી ત્રિશૂલ
    • નવરંગ પંચમહાલ ત્રિફળા
    • ચોમાસું દ્ધિદલ પંચરાત્રી
    • પંચતંત્ર ત્રિદ્દલ પંચાગ
    • નવરાત્રી પંજાબ (પાંચ ત્રિપદ
    • નદીનો સમૂહ)
    • પાંચશેર પંચામૃત ત્રિકોણ
    • પંચનાદ

• મધ્યમપદલોપી સમાસ

જે સમાસના બે પદોનો વિગ્રહ કરતાં વચ્ચેના પદને ઉમેરવું પડે ત્યારે મધ્યમપદલોપી સમાસ બને છે એટલે કે વચ્ચેના પદનો લોપ થયેલો હોય છે. આ સમાસના બંને પદો વચ્ચે વિભક્તિ સબંધ પણ જોવા મળે છે.

• • મધ્યમપદલોપી સમાસના ઉદાહરણ

    • વર્તમાનપત્ર – વર્તમાન આપતુ પત્ર સૂર્યમુખી સૂર્ય તરફ મુખરાખી ખિલતુ ફૂલ
    • ભજનમંડળી – ભજન કરવા માટે એકત્ર પયેળ મંડળી
    • ઘરધંધો – ઘરમાં રહીને કરાવાતો ધંધો
    • સ્મૃતિપટ – સ્મૃતિ પર અંકિત થયેલો પટ
    • દાળચોખા – દાળ મિશ્રિત ચોખા
    • દહીંવડા – દહીં મિશ્રિત વડાં
    • રાહતકાર્ય – રાહત માટે આપવામાં આવતું કાર્ય
    • લોકગીત – લોકોઃવડે રચાયેલું ગીત
    • પ્રમાણપત્ર – પ્રમાણ આપતું પત્ર
    • દીવાદાંડો – દીવો, પ્રગટાવવાની દાંડો
    • સભાગૃહ – સભા ભરવા માટેનું ગૃહ
    • રાજીનામું – રાજીખુશીથી અપાતુ નામું
    • શિષ્યવૃત્તિ – શિષ્યને આપવામાં આવતી વૃતિ
    • મચ્છરદાની – મચ્છર અટકાવવાની દાની
    • પ્રલયકેતુ – પ્રલય લાવનાર કેતુ
    • મિલમજૂર – મિલમાં કામ કરતો મજૂર
    • ઘરજમાઇ – ઘરમાં રહેતો જમાઈ
    • ન્યાયસભા – ન્યાય આપનારી સભા
    • વૃંદાવન  -વૃંદા (તુલસી) ભરેલુ વન
    •  ગુલાબદાની – ગુલાબ રાખવાની દાની
    • સહનશક્તિ – સહન કરવાની શક્તિ
    • ચ્યવનપ્રયાસ – ચ્યવનત્રકપિએ બનાવેલું પ્રાશ
    • વિદ્યાલય – વિદ્યા મેળવવાનું આલય
    • છાત્રાલય – છાત્રને રહેવા માટેનું આલય
    • કુળદેવી – કુળમાં પુંજાતી દેવી
    • રેખાચિત્ર – રેખા વડે બનાવેલ ચિત્ર
    • હસ્તઘડી – હાથમાં પહેરવાની ઘડી
    • સંગ્રામગીત – સંગ્રામ (યુદ્ધ) સમયે ગવાતું ગીત
    • જીવનવિદ્યા – જીવન બનાવતી વિદ્યા

સર્વપદ પ્રધાન સમાસ

જે સમાસમાં બધા જ પદો સમાન મોભાના હોય તેવા સમાસને સર્વપદ પ્રધાન સમાસ કહેવાય છે.

જે સમાસમાં સમાન મોભો ધરાવતા શબ્દો જોડાય અને તેનો વિગ્રહ કરતી વખતે અને, કે, અથવા જેવા પદો વપરાય તે સમાસને દ્વંદ્વ સમાસ કહેવામાં આવે છે.

• ઈતરેતર દ્વંદ્વ

જે દ્વંદ્વ સમાસનો વિગ્રહ અને શબ્દથી થતો હોય તે સમાસંને ઈતરેતર અથવા સમુચ્ચય દ્વંદ્વ કહેવામાં આવે છે.

• • ઈતરેતર દ્વંદ્વ સમાસના ઉદાહરણ

    • માતાપિતા જીવનમરણ
    • અન્નપાની માનપાન
    • લોચનમન ટેબલખુરશી
    • સવારસાંજ બૂટમોજા
    • રામલક્ષ્મણ વેરઝેર
    • દંપતિ રાધાકૃષ્ણ
    • દાળભાત કપરકાબી
    • હાથપગ લવકુશ
    • ચાપાણી તડકોછાયો
    • હલનચલન મનહદય
    • નળદમયંતી આજકાલ
    • નરનારી નાકકાન
    • રીતરિવાજ વાદવિવાદ
    • લાડકોડ સીતારામ
    • સોયદોરો સ્ત્રીપુરુષબાળક

• વૈકલ્પિક દ્વંદ્વ

જે દ્વંદ્વ સમાસનો વિગ્રહ કરતી વખતે કે, અથવા શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તેવા સમાસને વૈકલ્પિક દ્વંદ્વ સમાસ કહેવાય છે.

• • વૈકલ્પિક દ્વંદ્વ સમાસના ઉદાહરણ

• • • હાર-જીત ત્રણ-ચાર
    • ઊંચ-નીંચ ટાઢ-તડકો
    • સોનુ-રૂપું પાંચ-પંદર
    • જાણ્યે-અજાણ્યે કાંચુ-પોકુ
    • લાભા-લાભ જય-પરાજય
    • દશ-બાર
    • પાન-બાન નવુ-જુનુ
    • ગોળ-ધાણા પશુ-પંખી
    • હવા-પાણી અંદર-બહાર
    • શાક-ભાજી કાળા-ભૂરાં
    • શાળા-કોલેજ સાધુ-સન્યાસી
    • સોનું-રૂપુ ઉત્તર-દક્ષિણ
    • ગામ-શહેર ચડવું-ઉતરવું

અન્યપદ પ્રધાન સમાસ

જે સમાસનું એકેય પદ વાક્ય સાથે સિદ્ધો સંબંધ ધરાવતુ ન હોય પણ સમાસ એ વાક્યના બિજા કોઈ પદના આધારે રહેલું ગૌણ પદ હોય તેવા સમાસને અન્યપદ પ્રધાન સમાસ કહેવાય છે.

• બહુવ્રીહિ સમાસ

જે સમાસના બન્ને પદ વચ્ચે વિભક્તિનો, ઉપમાન – ઉપમેયનો અથવા વિશેષણ – વિશેષ્યનો સંબંધ હોય અને આખુ પદ અન્ય કોઈ પદના વિશેષણ તરીકે વપરાતું હોય તેવા સમાસને બહુવ્રીહિ સમાસ કહેવાય છે.

• • બહુવ્રીહિ સમાસના ઉદાહરણ

• • • અભેદ માટીપગો શતરંગી
    • ખુશમિજાજ કાળમુખું દામોદર
    • પાણીપંથો ગૌમુખી એકઘાષું
    • વૃકોદર મુશળધાર મહાબાહુ
    • દશાનન મીઠાબોળો અગમભબુદ્ધિ
    • હતાશ નિર્ધન ગજાનન
    • સિંહવાદની નિરંકુશ ગૌરવણું
    • ક્ષણભંગુર નીરોગી સ્થિતપ્રજ્ઞ
    • અજાણ

• ઉપપદ સમાસ

જે સમાસનું; એકપદ “ક્રિયા ઘાતુ હોય અને બીજું પદ તેની સાથે વિભક્તિ સંબંધથી જોડાયેલું હોય તેવા સમાસને ઉપપદ સમાસ કહેવાય છે. સમાસનો વિગ્રહ કરતી વખતે મોટે ભાગે અંતમાં નાર પ્રત્યેય આવે છે.

• • ઉપપદ સમાસના ઉદાહરણ

• • • સત્યવાદી પંકજ ગંગાઘર
    • નર્મદા સુધાકર સહાધ્યાયી
    • ધુરંધર આયુઘધારી કુશળ
    • જીવસરખું પાપાચારી પાનખર

અહી અમે સમાસ એટલે શું અને તેના પ્રકારોના ઘણા ઉદાહરણો આપ્યા, જો આ સિવાયના બીજા ઉદાહરણ આપને ધ્યાનમાં હોય તો અથવા તમે જાણવા માંગતા હો તો અહીં નીચે કોમેન્ટમાં જણાવી શકો છો.

જો આપ ગુજરાતી ભાષાના વ્યાકરણના સમાનાર્થી શબ્દો વિશે માહિતી મેળવવા માંગતા હોય તો અહી ક્લિક કરીને મેળવી શકો છો.